Ý nghĩa và cách bày mâm ngũ quả theo phong tục ba miền Bắc – Trung – Nam

Mâm ngũ quả là một phần không thể thiếu trong ngày tết cổ truyền của người Việt Nam. Trước là thờ cúng tổ tiên, sau là cầu mong một năm may mắn, bình an, an khang, thịnh vượng trong dịp Tết đến xuân về.  Cùng là mâm ngũ nhưng trong văn hóa ở mỗi miền Bắc, Trung, Nam lại có những loại quả và cách bài trí khác nhau. Mỗi loại quả khi bày trên ban thờ đều có ý nghĩa riêng, vì vậy các gia đình cần hiểu và nắm rõ để gửi gắm ước nguyện, cầu mong của mình trong năm mới.

Ý nghĩa từng loại quả

Mâm ngũ quả là mâm quả gồm 5 loại khác nhau, mỗi loại tượng trưng cho một ước nguyện của gia chủ, thông qua tên gọi và màu sắc. Ngoài ra, “ngũ” còn thể hiện ước muốn của người Việt đạt được ngũ phúc lâm môn: Phúc, quý, thọ, khang, ninh.

Tùy theo từng vùng miền với đặc trưng về khí hậu, sản vật và quan niệm riêng mà người ta chọn các loại quả khác nhau để bày mâm ngũ quả.

• Chuối: Tượng trưng cho con cháu sum vầy, quây quần, đầm ấm, hứng lấy may mắn, bao bọc và chở che.
• Phật thủ: Bàn tay phật che chở cho cả gia đình.
• Bưởi: Mong muốn an khang, thịnh vượng.
• Quả lê hoặc dưa lê: Tượng trưng cho sự thành đạt, thăng tiến.
• Cam, quýt: Tượng trưng cho sự thành đạt.
• Lê: Vị ngọt thanh, ngụ ý việc gì cũng trơn tru, suôn sẻ.
• Lựu: Nhiều hạt, tượng trưng cho con đàn cháu đống.
• Đào: Thể hiện sự thăng tiến.
• Táo: Phú quý, giàu sang.
• Thanh long : Rồng mây hội tụ, thể hiện sự phát tài phát lộc.
• Dưa hấu: Căng tròn, mát lành, hứa hẹn sự ngọt ngào, may mắn.
• Quả trứng gà: Lộc trời cho.
• Sung: Gắn với biểu tượng sung mãn, sức khỏe và tiền bạc.
• Đu đủ: Thịnh vượng, đủ đầy.
• Xoài (phát âm giống như “xài”): Cầu mong cho việc tiêu xài không thiếu thốn.

Mâm ngũ quả miền Bắc

Người miền Bắc bày mâm ngũ quả theo thuyết Ngũ hành trong văn hóa phương Đông là vạn vật dung hòa cùng trời đất. Vì thế, mâm ngũ quả cũng phải phối theo 5 màu: Kim màu trắng, Mộc màu xanh, Thủy màu đen, Hỏa màu đỏ, Thổ màu vàng. Cách bài trí, sắp xếp màu sắc từng loại quả xen kẽ với nhau để đẹp mắt, hợp phong thủy ngày Tết. Tuy không câu nệ nhiều hay ít, nhưng mọi người đều sắm đủ lễ, đủ loại, hoa quả phải thuận theo ý nghĩa để bày cúng.

Thông thường, mâm ngũ quả ở miền Bắc có 5 loại quả gồm: chuối, bưởi, đào, quýt, hồng

Nải chuối như bàn tay ngửa xòe rộng, hứng lấy những tinh túy của mùa Xuân, mang sự ngọt ngào.

Bưởi vàng (hoặc phật thủ) hành thổ được đặt ở giữa nải chuối, với ý nghĩa lộc trời ban cho, mang lại điềm may mắn.

Tiếp theo, ba loại quả khác có (màu đỏ) – hành hỏa, tương ứng với mùa Hạ là hồng, quất, trứng gà…; màu trắng – hành kim, tương ứng với mùa thu là roi, đào; màu đen – hành thủy, tương ứng với mùa Đông là mận, hồng xiêm.

Hiện nay, các loại trái cây khá đa dạng và người ta cũng không quá cứng nhắc “ngũ quả” nữa nên mâm ngũ quả ngày càng phong phú hơn và có thể tăng lên thành bát, cửu, thập quả… Nhưng dù bày biện bao nhiêu loại quả thì người ta vẫn gọi đó là mâm ngũ quả.

Cách bài trí mâm ngủ quả truyền thống là nải chuối tiêu xanh ở dưới cùng đỡ lấy toàn bộ các loại quả khác. Chính giữa là quả bưởi, xung quanh là những loại quả khác được bày xen kẽ.

Mâm ngũ quả miền Trung

Miền Trung là vùng có khí hậu khắc nghiệt nhất cả nước thường xuyên phải gánh chịu bão lũ, hạn hán, cộng với việc đất đai cằn cỗi nên ít cây trái. Chính vì vậy, người dân miền Trung không quá câu nệ hình thức, ý nghĩa mâm ngũ quả bày trong ngày Tết, thường là có gì cũng nấy, miễn là tươi ngon để thành tâm dâng kính tổ tiên.

Các loại quả thường có trong mâm ngũ quả miền Trung là: thanh long, chuối, dứa, dừa, mãng cầu, cam, dưa hấu,..

Mâm ngũ quả miền Nam

Người miền Nam bày mâm ngũ quả theo mong muốn “Cầu sung vừa đủ xài” ước mong năm mới đủ đầy, sung túc, tương ứng với 5 loại quả: Mãng cầu, sung, dừa, đu đủ, xoài. Ngoài ra, còn có thêm quả thơm (dứa) với mong muốn con cháu đầy nhà và một cặp dưa hấu xanh vỏ đỏ lòng để cầu may mắn.

Ở miền Nam, người dân thường kiêng kị bày một số loại quả vì theo cách phát âm tên gọi mang ý nghĩa không tốt như:

• Chuối: phát âm giống chúi thể hiện sự nguy khó, làm ăn không phất lên được.
• Lê, táo: Lê lết, làm ăn dễ đổ bể, dễ thất bại.
• Cam, quýt: “quýt làm cam chịu”.

Dù cho mâm ngũ quả ngày Tết ở mỗi vùng miền được bài trí khác nhau nhưng đều là nét văn hóa đặc trưng của người Việt, đều thể hiện sự thành kính hướng về tổ tiên và mong muốn có một năm mới an khang, hạnh phúc, may mắn và bình an.

Cách chọn các loại quả bày trong ngày Tết

• Chọn quả mới chín tới để vẫn có màu sắc tươi và bày được lâu.
• Chọn quả chắc tay, không bị dập nát, trầy xước, còn cuống và lá.
• Không nên rửa quả sẽ làm quả nhanh bị héo hoặc hỏng nếu có chỗ đọng nước.

Lời kết

Mâm ngũ quả ngày Tết là nơi hội tụ của hồn quả, hương cây và là nét văn hóa đặc trưng của người Việt, dù có khác nhau giữa các vùng miền nhưng trên hết đều thể hiện sự thành kính hướng về nguồn cội, tổ tiên và ý nguyện cầu “hòa – an – đủ” ước mong một năm mới an khang, hạnh phúc và đủ đầy mà người dân Việt Nam gửi gắm